ΑΦΡΟΔΙΤΗ, Θεά του έρωτα, της αγάπης και της ομορφιάς, προστάτιδα των αρχαίων ελλήνων ναυτικών

Η Θεά Αφροδίτη, 20ς αι. π.Χ., παραλλαγή της Αφροδίτης της Κνίδου του Πραξιτέλη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ, τ. 944, Μάιος 2012

Η πλούσια αρχαία ελληνική μυθολογία αποτελεί σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιά και μας χαρακτηρίζει ως Έλληνες. Αποτέλεσε και αποτελεί αντικείμενο μελέτης, διδασκαλίας στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, σχολών ιστορίας, φιλολογίας, λογοτεχνίας, φιλοσοφίας, κτλ., αντικείμενο ψυχαγωγίας και έμπνευσης.

Μεγάλο μέρος και κεντρικές φιγούρες της μυθολογίας αποτελούν οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου που με τις υπερφυσικές τους δυνάμεις αλλά και τα πάθη τους κινούν τα νήματα της ανθρωπότητας, διοικούν αλλά και απολαμβάνουν μιας ζωής γεμάτη θνητά συναισθήματα αγάπης, έρωτα, πάθους, μίσους, εκδικητικότητας, κ.ά.



Οι δώδεκα Θεοί χαρακτηρίζονται από ιδιότητες και έχουν μοιράσει τις «αρμοδιότητές» τους τόσο στον κόσμο αυτό, όσο και πάνω από αυτόν, στον Όλυμπο. Ο Θεός αρχηγός, ο Θεός της θάλασσας, του πολέμου, του φωτός, η Θεά της οικογενειακής εστίας, της σοφίας, της ομορφιάς, της γεωργίας, του κυνηγιού κτλ. Ωστόσο ο κάθε Θεός χαρακτηρίζονταν και από δευτερεύουσες ιδιότητες, οι οποίες άλλαζαν κατά τόπους και ανάλογα με τοπικούς μύθους.



Μία από αυτές τις δευτερεύουσες ιδιότητες που αποδίδεται στη Θεά Αφροδίτη, πολύ διαδεδομένη στη θαλασσινή και νησιωτική Ελλάδα, αλλά λιγότερη γνωστή σήμερα, είναι αυτή της Θεάς προστάτιδας των ναυτικών. Η ιδιότητα αυτή της Θεάς Αφροδίτης της αποδίδεται αφού γεννήθηκε από τον αφρό της Θάλασσας και αφού περιπλανήθηκε στα ελληνικά πελάγη, πέρασε από τα Κύθηρα, οδηγήθηκε από τον Ζέφυρο και αναδύθηκε στην Κύπρο.

Την πιο όμορφη και χαρακτηριστική περιγραφή για την γέννηση της Θεάς Αφροδίτης μας την δίνει ο Ησίοδος στη Θεογονία, ήδη από τον 8^ο π.Χ. αιώνα, όπως περίπου υπολογίζεται ότι έζησε ο μεγάλος αυτός επικός ποιητής. Έτσι μεταξύ των στίχων 155 και 206 ο Ησίοδος μας περιγράφει ότι η Γαία καλεί τα παιδιά της από τον Ουρανό, τα οποία έκρυβε στα σπλάχνα της για να μην τα κατασπαράξει ο άσπλαχνος πατέρας, φοβούμενος ότι θα χάσει από κάποιο από αυτά την εξουσία του, να εκδικηθούν. Την εκδίκηση αναλαμβάνει ο Κρόνος (μετάφραση Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος):

«Μητέρα, εγώ θα υποσχεθώ και θα κάνω την πράξη αυτή,

γιατί δε δίνω σημασία στον κακόφημο πατέρα μας· γιατί πρώτος

εκείνος ήταν που στοχάστηκε για μας τα άπρεπα έργα του».

Έτσι μίλησε· και χάρηκε μες στη ψυχή της τότε η πελώρια Γαία·

τον έβαλε να σταθεί σε μιαν ενέδρα, έβαλε μες στα χέρια του

ένα δρεπάνι με δόντια πριονωτά και του μίλησε για το δολερό σχέδιό της.

Ήρθε, τη νύχτα μαζί του σέρνοντας, ο μεγάλος Ουρανός, πάνω στη Γαία

γεμάτος ερωτικό πόθο όρμησε και τεντώθηκε απ’ όλες τις μεριές·

από την κρυψώνα του ο γιος τ’ αριστερό του χέρι άπλωσε, πήρε

στο δεξί χέρι του το πελώριο δρεπάνι, το μακρύ, με τα πριονωτά

δόντια, τα γεννητικά όργανα του πατέρα του χωρίς καθυστέρηση

έκοψε και τα πέταξε να παν ξοπίσω του· κι αυτά δεν έφυγαν

διόλου άσκοπα από το χέρι του. Γιατί όσες ματωμένες σταγόνες

έφυγαν και έπεσαν, όλες αυτές η Γαία τις δέχτηκε πάνω της·

και καθώς πέρασε ο καιρός, γέννησε τις δυνατές Ερινύες

και τους μεγάλους Γίγαντες, που ακτινοβολούσαν με τα όπλα τους

και είχαν στα χέρια τους κοντάρια μακρουλά, και τις Νύμφες,

που στην απέραντη τη γη τις φωνάζουν με τ’ όνομα Μελίες.

Τα γεννητικά όργανα, όταν τα έκοψε με το δρεπάνι και τα έριξε

από τη στεριά στην πολυκύμαντη θάλασσα, έτσι αυτά σέρνονταν

μέσα στο πέλαγος για πολύ καιρό και λευκός αφρός σηκωνόταν

απ’ το αθάνατο τμήμα του σώματος· μέσα σ’ αυτό μια κόρη

μεγάλωσε· πρώτα πρώτα στα πανίερα Κύθηρα αυτό πλησίασε

κι έπειτα έφτασε στην Κύπρο, που γύρω γύρω τη βρέχει η θάλασσα.

Και βγήκε απ’ αυτό η σεβαστή όμορφη θεά και μες στην πρασινάδα

με τα λεπτά πόδια της να μεγαλώσει άρχισε. Αυτήν τη λεν Αφροδίτη,

Αφρογεννημένη θεά και ωραιοστέφανη Κυθαίρεια τη λεν και θεοί

και άνθρωποι, επειδή μεγάλωσε μέσα στον αφρό της θάλασσας,

Αλλά και Κυθέρεια, επειδή άραξε απ’ τη θάλασσα στα Κύθηρα,

και Κυπρογέννητη, επειδή γεννήθηκε στην Κύπρο, που γύρω γύρω

τη βρέχει η θάλασσα, και Φιλομηδέα, επειδή βγήκε απ’ τα γεννητικά όργανα.

Ο Έρωτας τη συνόδεψε κι ο Ίμερος ο όμορφος την ακολούθησε,

όταν έγινε απ’ τις πρώτες στους θεούς ανάμεσα και έδειξε το γένος της.

Κι απ’ την αρχή αυτήν την τιμή κρατά και έχει κλήρο δικό της

αυτή τη μοίρα ανάμεσα στους ανθρώπους και στους αθάνατους θεούς,

τα παρθενικά γλυκομιλήματα, τα χαμόγελα, τα ξεγελάσματα,

τη γλυκιά ευχαρίστηση και τη μαλακή ερωτική απόλαυση». 

Ο Όμηρος μας δίνει μία άλλη εκδοχή για την γέννηση της Θεάς Αφροδίτης, ωστόσο διατηρώντας την θαλασσινή της προέλευση. Σημειώνει ότι είναι κόρη του Δία και της Ωκεανίδας Διώνης. 

Ο ελληνιστής καθηγητής του Πανεπιστημίου της Γενεύης Jean Rudhardt σημειώνει χαρακτηριστικά στα συμπεράσματα της έκδοσής του – μελέτης «Έρως και Αφροδίτη. Στα κοσμογονικά συστήματα των αρχαίων Ελλήνων» (Le role d´ Eros et d´Afrodite dans les cosmogonies grecques, 1986, ελληνική μετάφραση Νίκος Πετρόπουλος για τις εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα):

(…) «Έτσι η Αφροδίτη είναι συνεχώς απαραίτητη στον κόσμο, όπου και ασκεί την εξουσία της σ’ όλους τους χώρους. Είναι Αέρια (όπως την χαρακτηρίζει ο έλληνας γραμματικός Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς τον 5^ο αι. μ.Χ.) και Αστερία. Πασιφαής, λάμπει σ’ όλων τα μάτια (όπως σημειώνει ο Αριστοτέλης στο «Περί θαυμασίων ακουσμάτων»). Είναι επίσης και Θαλασσαίη (Ευριπίδης στο «Ιππόλυτος»). Είναι Γαληναίη (σύμφωνα με τον έλληνα επικούρειο φιλόσοφο και ποιητή Φιλόδημο), γιατί καταπαύει τους άγριους ανέμους και γαληνεύει τα κύματα· Εύπλοια, γιατί διασφαλίζει καλόν πλου (σύμφωνα με τον Παυσανία). Για τη γη τέλος, είναι Ανθεία (Ησύχιος) και Εύκαρπος, γιατί φροντίζει για τη διαρκή γονιμότητα των λουλουδιών και συμβάλει στην επιτυχία της συγκομιδής. Η Αφροδίτη λοιπόν προσφέρει και στους τρεις τομείς του κόσμου – στον ουρανό, στη θάλασσα και στη ξηρά – τη χάρη τους, την πληρότητα και τη γαλήνη τους. Παντού σ’ αυτές τις τρεις περιοχές, η Αφροδίτη ωθεί σε τεκνοποιία».  

Για την παρουσία και δράση της θεάς και στον θαλάσσιο κόσμο γράφει ο Ευριπίδης στο έργο του «Ιππόλυτος» (στίχοι 447 – 450):

«Συχνάζει στους αιθέρες, αλλά είναι παρούσα και

στο θαλασσινό κυματισμό, η Κυπρίδα, κι

όλα σ’ αυτήν χρωστάνε το ότι υπάρχουν.

Αυτή είναι που σπείρει κι αυξάνει τον ερωτικό πόθο,

απ’ τον οποίο γεννιόμαστε όλοι σ’ αυτή τη γη». 

Επίσης στους Ορφικούς Ύμνους (αριθμ. 55, Εις Αφροδίτην, στίχοι 4 – 7) σημειώνεται λυρικά:

«Όλα προέρχονται από σένα· υπέταξες

ολόκληρο το σύμπαν κάτω απ’ το ζυγό σου.

Είσαι η αφέντρα στους τρεις χώρους του κόσμου

και χάρη σε σένα γεννιούνται όλα τα πλάσματα,

αυτά που κατοικούν στον ουρανό κι αυτά

που φωλιάζουν στη γη με τις πλούσιες σοδειές

κι αυτά που συχνάζουν στα βάθη της θάλασσας».  

Ατελείωτοι είναι οι μύθοι που αφορούν την Θεά Αφροδίτη. Οι περισσότεροι από αυτούς που διασώζονται αφορούν τα ερωτοτροπήματά της με θεούς αλλά και θνητούς, προσφέρει σε αυτούς που αγαπά την ομορφιά και το κάλλος ή την ασχήμια σε αυτούς που μισεί. Παράλληλα ξετρελαίνει τα λογικά και κατευθύνει τις πράξεις τους με βάση τον έρωτα και όχι τη λογική. Σύμφωνα με τον Όμηρο, η Θεά είναι η αιτία του Τρωικού πολέμου, αφού υποσχέθηκε στον Πάρη την πιο όμορφη θνητή γυναίκα, την όμορφη Ελένη, προκειμένου να επιλέξει εκείνη ως την πιο όμορφη Θεά. 

Οι ατελείωτες περιπέτειές της στα ελληνικά νησιά και τις ακτές δηλώνουν συνεχώς την θαλασσινή της ιδιότητα. Ωστόσο διασώζονται δύο μύθοι που την χαρακτηρίζουν ως προστάτιδα των ναυτικών. 

 

Ο μύθος του Φάωνα αναφέρει ότι στη Λέσβο ζούσε ένας γέρος και καλόκαρδος βαρκάρης ο οποίος μετέφερε τους ανθρώπους με τη βάρκα του από το νησί στην απέναντι μικρασιατική ακτή. Η Θεά Αφροδίτη θέλησε να δοκιμάσει τον άνθρωπο για την καλοσύνη και την ανθρωπιά του και αν κάνει το λειτούργημά του με γενναιοδωρία, όπως ταιριάζει σε άνθρωπο της θάλασσας. Παρουσιάστηκε λοιπόν μπροστά του μεταμορφωμένη σαν γριά και του ζήτησε να την μεταφέρει. Ο βαρκάρης,όπως πάντα πρόθυμος, δέχτηκε και την μετέφερε με κάθε φροντίδα, δίχως να δεχτεί καμιά αμοιβή. Τότε η Θεά συγκινημένη για την καλοκαρδία του βαρκάρη, του προσέφερε έναν αλάβαστρο με μύρο. Καθώς ο γέροντας άλειψε το σώμα του με αυτό,έγινε νέος και πάρα πολύ όμορφος, προκαλώντας τον έρωτα όλων των γυναικών της Λέσβου.

Για τον Φάωνα μαθαίνουμε και από το Λεξικό του Σούδα ότι έγινε τόσο όμορφος που τον ερωτεύτηκε και η περίφημη ποιήτρια Σαπφώ από τη Λέσβο. Όμως ο άντρας δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτά της και έτσι εκείνη αυτοκτόνησε πέφτοντας στη θάλασσα από το ακρωτήρι Λευκάτα της Λευκάδας: «Λέσβια εκ Μυτιλήνης ψάλτρια δ’ έρωτας Φάωνος του Μυτιληναίου εκ του Λευκάτου κατεπόντησαν εαυτήν».

Τέλος ο μύθος του Δεξικρέοντα μας αναφέρει ότι ο Δεξικρέον, φτωχός έμπορος από τη Σάμο, όταν έπιασε λιμάνι στην Κύπρο με το καράβι του, προσευχήθηκε στο ιερό της θεάς να τον βοηθήσει να ξεπεράσει την φτώχια του. Η Θεά παρουσιάστηκε στον ύπνο του και του ζήτησε στο επόμενο ταξίδι του να γεμίσει το πλοίο του αποκλειστικά με νερό. Ο Δεξικρέοντας έκανε ότι του είπε η Θεά. Βρέθηκε στα ανοιχτά της θάλασσας με πολλά άλλα πλοία κοντά. Ξαφνικά απλώθηκε νηνεμία η οποία κράτησε πολλές μέρες και όλα τα πλοία αναγκαστικά παρέμεναν ακίνητα. Τότε οι πλοίαρχοι απέστειλαν στον Δεξικρέοντα βάρκες με κουπί για να αγοράσουν το νερό του. Το απροσδόκητο αυτό εμπόριο άφησε μεγάλα κέρδη στον Δεξικρέοντα ο οποίος έστησε άγαλμα στη Θεά για να την ευχαριστήσει.

Η Θεά Αφροδίτη λοιπόν, θεοποίηση της γυναικείας ομορφιάς και του κάλους, μητέρα του γλυκόπικρου έρωτα, προστάτιδα των αρχαίων ελλήνων ναυτικών, συνδυάζει τις ιδιότητες της ελληνικότητας, του πάθους, της αγάπης και της θάλασσας, του έρωτα του Έλληνα για τη θάλασσα.

 

     Το αυθεντικό άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου, που αποκαλύφθηκε στο νησί το 1820, θεωρείται ως ένα από τα αριστουργήματα της αρχαίας τέχνης και γενικά ως ένα από τα τελειότερα μοντέλα γυναικείας ομορφιάς. Χρονολογείται στα τέλη του 2^ου αι. π.Χ. όπως βεβαιώνουν τουλάχιστον σημαντικά κριτήρια τεχνοτροπίας, δηλαδή οι αναλογίες του σώματος, ο ζωντανός χαρακτήρας των γραμμών, η πολύ μελετημένη αντίθεση ανάμεσα στο ιμάτιο με τις κυματιστές πτυχές και η γυμνότητα του κορμιού του σώματος, αν και η ηρεμία του προσώπου δημιούργησε κάποτε την εντύπωση ότι ήταν προϊόν της μεγαλοφυΐας του Φειδία.

Το γλυπτό βρέθηκε από έναν χωρικό, τεμαχισμένο σε 6 κομμάτια. Ο χωρικός δέχτηκε πιέσεις από Γάλλους διπλωμάτες και τον έλληνα πρόκριτο του νησιού που εκπροσωπούσε τον Σουλτάνο, να το παραδώσει στους γάλλους, όπως και έγινε, και ένα χρόνο μετά και μέχρι σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι. Εικάζεται ότι με τα χέρια της κρατούσε ένα μήλο και ένα καθρεφτάκι ή την ασπίδα του Άρη.

Η Αφροδίτη, ο Πάνας και ο Έρως. Υπέροχη σύνθεση η οποία ανακαλύφθηκε στη Δήλο. Υπολογίζεται ότι κατασκευάστηκε γύρω στο 100 π.Χ.. Εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Κεφαλή Αφροδίτης, γύρω στο 100 π.Χ., παραλλαγή της Κνίδιας Αφροδίτης του Πραξιτέλη. Αρχαιολογικό Μουσείο της Ολυμπίας.

     Το σπουδαιότερο από τα αντίγραφα αριστουργήματος του Πραξιτέλη. Κατασκευάστηκε σε ρωμαϊκό εργαστήριο στα μέσα του 2ο αιώνα μ.Χ.
Ταυτίστηκε από την απεικόνιση σε ρωμαϊκά νομίσματα της Κνίδου του 3ου αιώνα μ.Χ.
Απεικονίζει τη θεά Αφροδίτη ενώ ετοιμάζεται να λουστεί. Στο αριστερό της χέρι κρατάει το ένδυμά της που είναι τοποθετημένο πάνω σε μια υδρία.
Το πρωτοποριακό για την εποχή του έργο κατασκευάστηκε το 364-361 π.Χ. ή το 330-320 π.Χ. Εισάγει τον τύπο της αισθησιακής γυμνής γυναίκας. Το έργο κατασκευάστηκε μετά από παραγγελία των κατοίκων της Κω. Η γυμνότητα του όμως δεν έγινε αποδεκτή και οι Κώοι δεν παρέλαβαν το άγαλμα, το οποίο στη συνέχεια αγοράστηκε από την Κνίδο. Τοποθετήθηκε στο τέμενος της Αφροδίτης, έναν μονόπτερο ναό (κυκλικός ναός με μια σειρά κιόνων).
Το 476 μ.Χ. μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου και καταστράφηκε από πυρκαγιά.

     Το άγαλμα αυτό, γνωστό και ως η Αφροδίτη των Σόλων, βρέθηκε στην ομώνυμη αρχαιολογική περιοχή των Σόλων της Κύπρου (υπό τουρκική κατοχή από το 1974), κατά τη διάρκεια καλλιέργειας ιδιωτικής γης. Το άγαλμα βρέθηκε χωρίς χέρια μέχρι τους ώμους, και τα πόδια μέχρι τα γόνατα. Ο κατασκευαστής του είναι άγνωστος. Σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο στη Λευκωσία και θεωρείται σήμα κατατεθέν της Κύπρου. Χρονολογείται γύρω στο 100 π.Χ.

      Σύγχρονο αντίγραφο της Καλλίπυγος Αφροδίτης στον κήπο Πέτερχοφ. Ρωμαϊκό αντίγραφο του αγάλματος συναντάμε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης. Το όνομα του αγάλματος είναι ήδη αρχαίο και αναφέρεται στους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου. Το άγαλμα ήταν τοποθετημένο στον ομώνυμο ναό της Αφροδίτης Καλλιπύγου στις Συρακούσες, το 200 π.Χ.

       Η Αφροδίτη των Μεδίκων, γύρω στο 100 π.Χ.. Παραλλαγή της Αφροδίτης της Κνίδου του Πραξιτέλη. Γλυπτοθήκη Ουφίτζι, Φλωρεντία.

     Η Αφροδίτη του Καπιτόλιου, Ελληνιστικό αντίγραφο της Κνίδιας Αφροδίτης, Μουσείο Καπιτόλιου.

 Ελληνιστικό γλυπτό γνωστό ως Lely Venus, Βρετανικό Μουσείο.

     Η γέννηση της Αφροδίτης από τον Μποτιτσέλι. Ζωγραφισμένη για την έπαυλη του Λορέντζο ντι Πιερφραντσέσκο Μέντιτσι, γύρω στο 1485. Σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο Ουφίτζι, στη Φλωρεντία.

      Η Αφροδίτη με τον καθρέφτη, του Ντιέγο Βελάθκεθ, 1648. Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου.

  Η Αφροδίτη του Ουρμπίνο, του Τιτσιάνο, 1538. Μουσείο Ουφίτζι, Φλωρεντία.

 Η Αφροδίτη με μουσικό και ερωτιδέα, του Τιτσιάνο, 1548.

Η Αφροδίτη και ο Άδωνις, του Τιτσιάνο, 1553 -54.

 Η Αφροδίτη και ο Έρως, του Ρούμπενς, 1606 – 11. Μουσείο Τύσεν – Μπορνεμίσα, Μαδρίτη.

 Η Αφροδίτη και ο Έρως, του Ραφαέλ, 1517 – 18.

Η αναδυόμενη Αφροδίτη, τοιχογραφία στη Πομπηία.

 Η αναδυόμενη Αφροδίτη, του Τιτσιάνο, 1525. Εθνική Πινακοθήκη Σκωτίας

Η γέννηση της Αφροδίτης, του Alexandre Cabanel., 1863, Μουσείο d´Orsay, Παρίσι.